Przymusowe sterylizacje w Szwecji

W tym delikatnym temacie ważne jest, abyśmy zaznajomili się z trzema pojęciami: eugeniką, biologią rasową i higieną rasową. Niektóre źródła używają ich jako synonimów, ale chcę twierdzić, że istnieje pewna różnica, i że pierwsze pojęcie w pewnej zmodyfikowanej formie dało początek kolejnym.

Eugenika - pojęcie, które zostało wprowadzone w 1883 roku przez Francisa Galtona, brytyjskiego antropologa i psychologa pochodzi z języka greckiego i składa się z dwóch słów: „dobry” i „rasa” lub „pochodzenie”.

Istnieją również dwa warianty tego pojęcia, eugenika pozytywna i negatywna.Eugenika pozytywna, czyli promocja rozrodu, mająca na celu zwiększenie liczby urodzeń dzieci pochodzących od rodziców mających cechy pożądane. Natomiast eugenika negatywna, zmierzająca do ograniczenia reprodukcji osób, które mogłyby przekazać cechy niepożądane, czyli dziedziczne upośledzenia,
miała na celu zmniejszenie liczby urodzeń dzieci nieodpowiednich rodziców, np. poprzez sterylizację.

Biologia rasowa - nie ma podstaw naukowych i jest związana z higieną rasową. Pierwszy na świecie państwowy instytut bio-logii rasowej powstał w Uppsali po decyzji parlamentu w 1921 roku o „przeciwdziałaniu degeneracji szwedzkiego plemienia”.

Higiena rasowa - jest wynikiem biologii rasowej, praktycznie stosowanej wobec ludzi. Chodziło o to, aby zapobiegać rozmnażaniu się mniej dobrych osobników i promować reprodukcję tych najlepszych. Poprzez badania reguł przekazywania cech dziedzicznych i ich stosowania, higiena rasowa miała na celu zapobieganie przenoszeniu złych cech.

Przyjrzymy się rozwojowi w Szwecji, która była liderem w tej dziedzinie wśród krajów nordyckich, mimo że nie były one osamotnione w stosowaniu przymusowych sterylizacji. 

W różnym czasie i w różnym stopniu przepisy dotyczące przymusowej sterylizacji obowiązywały w Niemczech, Szwecji, Danii, Norwegii, Islandii, Finlandii, Estonii, Łotwie, niektórych sta-nach w USA i w Kanadzie, Szwajcarii i kilku innych państwach.

Aby zrozumieć, jak ta ideologia owładnęła „naukowców” w róż-nych krajach, musimy spojrzeć na to z perspektywy historycznej.

1883  Brytyjski antropolog Francis Galton definiuje pojęcie eugeniki.

1895  Niemiecki lekarz i biolog w Alfred Ploetz wprowadza termin higiena rasy.

95% wszystkich sterylizacji miało miejsce w krajach preferujących używanie terminu higiena rasy: w nazistowskich Niemczech, krajach nordyckich i Japonii.

1901   Szwedzka pisarka Ellen Key publikuje manifest dotyczący higieny rasy w książce Stulecie dziecka (Barnets århundrade).

1907  W stanie Indiana w USA uchwala się przepisy dotyczące sterylizacji.

1920 Duński minister zdrowia i opieki społecznej publikuje książkę o poprawie rasowej. 

1921 Szwecja jako pierwszy kraj uznaje higienę rasową za oficjalną dziedzinę nauki, a szwedzki parlament (riksdag) ustanawia pierwszy na świecie państwowy Instytut Biologii Rasowej.

1928 W Szwajcarii i kanadyjskim stanie Alberta uchwalone zostają przepisy dotyczące  sterylizacji.

1929  Dania wprowadza przepisy dotyczące sterylizacji.

1931 Związek Radziecki sprzeciwia się i potępia również eugenikę pozytywną.

1933   Niemcy wprowadzają przepisy dotyczące sterylizacji.

1934  Szwecja i Norwegia uchwalają przepisy dotyczące stery-lizacji. Szwedzkie prawo dopuszcza w określonych sytuacjach sterylizację bez zgody osoby, której zabieg ten ma dotyczyć.

1935   Finlandia wprowadza przepisy dotyczące sterylizacji.

1937  Rozporządzenie o sterylizacji w oparciu o higienę rasy w Estonii i na Łotwie, a rok później w Islandii.

1938  Szwed Nils von Hofsten, ekspert ds. higieny przy komisji
do spraw ludności wyraża podziw dla skuteczności niemieckich  działań w dziedzinie polityki ludnościowej.

1940  Szwedzki parlament (riksdag) rozszerza definicję higieny rasy o aspekt „aspołeczności”, a Japonia przyjmuje niemiecki nazistowski dekret.

1941  Szwedzki parlament przyjmuje nową ustawę o sterylizacji, która obejmuje również choroby psychiczne, niepoczytalność, inne zaburzenia aktywności umysłowej i aspołeczny styl życia. Prawo opiera się co do zasady na dobrowolności, jednak tzw.ubezwłasnowolnionych, czyli pozbawionych zdolności do czynności prawnych, sterylizuje się bez ich zgody.

1945  Nils von Hofsten zostaje mianowany przez rząd Pera Albina Hanssona przewodniczącym państwowego Instytutu Biologii Rasowej.

1946 Alva Myrdal, szwedzka socjaldemokratyczna ekspertka w sprawach ludności, pisze, że przygotowywana reforma świadczeń na dzieci wymaga masowej sterylizacji ludzi, którzy mogą być ciężarem dla społeczeństwa.

1946  Nils von Hofsten, ówczesny rektor Uniwersytetu w Uppsali, chełpi się w audycji radiowej, że Szwecja jest liderem w zapobieganiu posiadania dzieci przez wielu „miernych ludzi”.

1947  Nils von Hofsten zostaje mianowany rządowym ekspertem ds. higieny rasy.

1948 Japonia rozszerza definicję higienę rasy o różne dolegliwości fizyczne.

1976 Wchodzi w życie nowa szwedzka konstytucja, która gwarantuje każdemu obywatelowi ochronę przed przymusową ingerencją fizyczną, co oznacza, że sterylizację można przeprowadzić tylko na własną prośbę, a osoby, które ukończyły 25 lat, nie potrzebują zgody żadnego urzędu panstwowego.

1997 Szwedzki rząd powołuje specjalną komisję dochodzeniową, aby naświetlić stanowisko i odpowiedzialność decydentów politycznych, urzędów, środowiska naukowego i zawodów medycznych w odniesieniu do tworzenia i stosowania szwedzkiego ustawodawstwa dotyczącego sterylizacji.

Kto padł ofiarą przepisów dotyczących sterylizacji w Szwecji?

Ustawa o sterylizacji z 1941 roku określała trzy różne wskazania do sterylizacji.

Wskazanie medyczne – dopuszczające sterylizację kobiet, u których ciąża mogła stanowić zagrożenie ich życia ze względu na stan zdrowia lub wadę fizyczną.

Wskazanie eugeniczne (także określane jako wskazanie na podstawie dziedziczności lub higieny rasy) – dopuszczające sterylizację osób, które drogą genetyczną mogłyby przekazać potomstwu chorobę fizyczną, umysłową lub inne ograniczenie umysłowe.

Wskazanie socjalne – dopuszczające sterylizacje osób, które nie były w stanie zapewnić opieki potomstwu ze względu na ograniczenie intelektualne, zaburzenia psychiczne lub asocjalny tryb życia.

Choć analiza późniejszych dokumentów odnotowuje, że około połowa wszystkich narażonych na sterylizację dobrowolnie zgodziła się na zabieg, to wiele wskazuje na to, że „dobrowolność” ta miała przymusową formę, np. poprzez groźbę odwołania planowanej operacji, uwarunkowanie wypisu z zakładu oraz inne formy perswazji lub nacisku w celu wyegzekwowania zgody.

W latach 1928-1976 w Europie dokonano sterylizacji:

350 000 Niemców, 63 000 Szwedów, 40 000 Norwegów, 58 000 Finów, 6 000 Duńczyków, około 400 Szwajcarów, 450 Island-czyków.

Większość wszystkich wysterylizowanych (z wyjątkiem nazistowskich Niemiec) stanowiły kobiety, w Szwecji aż 93%.

Wielka Brytania nigdy nie uchwaliła żadnych przepisów dotyczących sterylizacji, ponieważ uznano, że motywy tych zabiegów nie mają podstaw naukowych. Te same wnioski wyciągnięto w Meksyku i Brazylii. 

W Polsce w latach 30-tych, podobnie jak w kilku innych krajach, powstało Towarzystwo Eugeniczne i zostały przedstawione dwa projekty ustaw, które jednak nigdy nie zostały przyjęte.

Wspólny mianownik w kwestii sterylizacji? 

Czy w grę wchodzi również aspekt religijny? Na przykład:
wykroczenie Adama i Ewy, w krajach germańskich i stosunkowo zsekularyzowanych interpretowano jako grzech dziedziczny, co otwierało możliwość spekulacji na temat tego, co jest dziedzicz-ne. W innych krajach, w językach romańskich, słowiańskich, ugrofińskich i angielskim, gdzie czyn pierwszych rodziców rasy ludzkiej określany jest jako grzech pierworodny, ustawodawstwo dotyczące higieny rasy nie zyskało poparcia. 

Encyklika Papieża Piusa XI, Casti Connubii w 1930 roku, czyli okólnik do całego Kościoła katolickiego, który jest wiążący dla pobożnych katolików, określił, że żadna władza świecka nie ma prawa krzywdzić ani naruszać integralności cielesnej człowieka, ani z powodów eugenicznych, ani innych.  Wówczas nie było ani jednego katolickiego kraju, w którym przygotowane byłoby jakiekolwiek ustawodawstwo eugeniczne, czytaj: o biologii rasowej. W 1935 roku Papież powrócił do kwestii sterylizacji na Międzynarodowym Kongresie Szpitalnictwa i ponownie potępił sterylizację. Kolejny Papież Pius XII oświadczył w 1940 roku, że stanowisko Kościoła określone w Casti Connubii nadal obowiązuje.

Odpowiednikiem encykliki kościoła katolickiego był w kościele szwedzkim list pasterski biskupów opublikowany w 1951 roku, List w życiowej sprawie ludu. Odnośnie sterylizacji stwierdzono w tym liście, że niektórzy ludzie nie powinni się rozmnażać ze względów interesów państwa.

Kościół szwedzki aprobował sterylizacje zarówno przed, jak i po II wojnie światowej. 

Równie oczywiste było, że Kościół katolicki był przeciwny ste-rylizacji. Rezultatem było to, że przepisy dotyczące sterylizacji nie zdobyły przychylności w krajach katolickich.

Dom Ludu nie dla wszystkich

Niektóre głosy krytyczne były zdania, że sterylizacje w Szwecji nie miały podłoża rasistowskiego. Ale to duże uproszczenie.
W debacie na przestrzeni wieków pojawiały się argumenty rasistowskie, zwłaszcza dotyczące tzw. tattare czyli ludzi wędrownych.

Polityka sterylizacyjna miała również wymiar ekonomiczny.
W latach czterdziestych, kiedy w Szwecji zaczęto tworzyć tzw. Dom Ludu (Folkhemmet), który miał wprowadzić świadczenia na dzieci, przymusowa sterylizacja stała się instrumentem ekonomicznym. Był to nawet warunek do wprowadzenia pewnych reform opieki społecznej, patrz oświadczenie Alvy Myrdal
z 1946 roku, i jej stwierdzenie, że nadchodząca reforma świadczeń na dzieci wymaga masowej sterylizacji ludzi, którzy mogą być ciężarem dla społeczeństwa.

Wnikliwy i obszerny materiał na ten temat znajdujemy w pracy Maiji Runci Sterylizacje w Domu Ludu (1998), w której przedstawia politykę sterylizacji jako radykalny i kolektywistyczny projekt, który skutkował nadużyciami i przymusem wobec jednostek.

Przełom w Szwecji

Pod koniec lata 1997 roku dziennikarz  Maciej Zaremba opublikował w największej gazecie Dagens Nyheter artykuły, które wywołały gorącą debatę zarówno w szwedzkich, jak i zagranicznych mediach.

Jego artykuły były określane jako przełomowe rewelacje, nawet za granicą, gdzie cieszyły się dużym zainteresowaniem, ale niektórzy krytycy wskazywali, że samo wydarzenie nie było nowością, i że głównie politycy już wcześniej wiedzieli o problemie
sterylizacji, ale „o tym się nie mówiło”.

Wielu uważa jednak, że ​​to artykuły Zaremby spowodowały powstanie Oficjalnych Państwowych Dochodzeń (SOU 1999: 2 i SOU 2000: 2), w wyniku których ofiary sterylizacji mogły zwrócić się do państwa o zadośćuczynienie i odszkodowanie. Jednak tylko niecałe dwa tysiące osób otrzymało standardowe odszkodowanie w wysokości 175 000 koron każda.

Kiedy Maciej Zaremba ze swojej strony postawił kropkę w powstałej debacie w artykule DN 27/9 stwierdził, że szwedzkie państwo opiekuńcze było specyficzną, historyczną konstrukcją,
w której państwo chciało edukować obywateli, a niektórzy ludzie mogli   być  postrzegani jako przeszkoda w postępie.
Zbyt duża władza została oddana w ręce tych, którzy mieli realizować polityczne cele. Nastąpiło połączenie socjalizmu,
modernizmu i pseudonauki z niechęcią społeczeństwa chłopskiego do sprzeciwu.

Można tylko powiedzieć, że dziennikarz Zaremba trafił w samo sedno szwedzkiego problemu sterylizacji.

Trudno w krótkim artykule wyczerpująco przedstawić wszystkie aspekty związane ze sterylizacjami. Dlatego gorąco polecamy książkę Macieja Zaremby, która dostępna jest w języku szwedzkim De rena och de andra, a także po polsku Higieniści, w której autor przedstawia zjawisko sterylizacji w różnych krajach na świecie.

Tekst TERESA Sygnarek, redaktor naczelna kwartalnika Polonia Nowa

Źródła: 

1 Nationalencyklopedi, Uppslagsverk. 2. levandehistoria.se   3. http://runeberg.org/nfbk/0643.html, sametinget.se.  4. regeringen.se  5. data.riksdagen.se, regeringen.se    6.  lagen.nu    7. https://www.regeringen.se/contentassets/68b217b7f8e746a799536f3ad851c05e/steriliseringsfragan-i-sverige-1935---1975.  8. Maciej Zaremba, De rena och de andra, 1999; www.katoliknu.se. 9.  levandehistoria.se    10. Maija Runcis jest profesorem  na Uniwersytecie sztokholmskim, w rozprawie Sterylizacje w Domu Ludu (1998) badała przymusowe sterylizacje w Szwecji w okresie 1935–1975.  11. Maciej Zaremba Bielawski, polsko-szwedzki dziennikarz i pisarz, od 1989 r. wspólpracuje z dziennikiem Dagens Nyheters. Otrzymał wiele szwedzkich nagród
i wyróżnień, w 2009 r. otrzymał tytuł doctor honoris causa wydziału prawa Uniwersytetu w Lund, w 2012 r. odznaczony Krzyżem Oficerskim Odrodzenia Polski.  12. https://www.riksdagen.se/sv/dokument-lagar/dokument/statens-offentliga-utredningar/sou-2000-20-_GOB320/html. 13.  https://www.levandehistoria.se/sites/default/files/wysiwyg_media/bilder_och_dokument_steriliseringsfragan.pdf